هایکو در ایران
هایکو کوتاه‌ترین گونه‌ی شعر در دنیای ادبیات است که به‌وسیله‌ی ژاپنی‌ها به‌وجود آمد و بعد از مدتی به زبان‌های انگلیسی، فرانسوی، آلمانی و... ترجمه شد و به‌این ترتیب به تمام نقاط جهان سرایت کرد.
در اوایل دهه چهل حسن فیاد ترجمه چند شعر کوتاه ژاپنی را در مجله آرش انتشار داد. سهراب سپهری و احمد شاملو از جمله کسانی بودند که دریچه‌ای از هایکوهای ژاپنی بر روی قشر کتابخوان ایرانی باز کردند. سپهری چند هایکو را با ترجمه‌ای موزون عرضه کرد و شاملو با همکاری حسن فیاد ۱۲ شعر کوتاه ژاپنی را با عنوان ترانه‌های سرزمین آفتاب ترجمه و در سال ۱۳۵۲ در کتاب همچون کوچه‌ای بی انتها به چاپ رساند. همو یک دهه بعد با کمک ع. پاشایی که متخصص هنر و فلسفه شرق است کتاب مفصل هایکو را با توضیحات روشنگر منتشر ساخت و امکان شناخت نسبتاً جامع خواننده فارسی زبان را از این نوع شعر فراهم آورد. شاملو و پاشایی همچنین به معرفی مهمترین شاعران هایکوسرای ژاپنی تا دوره اخیر پرداخته‌اند و در کنار گزیده‌های زیبایی که از بهترین هایکوها فراهم آورده‌اند تفسیر و تشریح هایکوها و زمینه‌های ذهنی و عینی آفرینش آنها را نیز باز نموده‌اند. در فاصله چاپ این دو کتاب، کتاب دیگری به نام اندیشه و احساس در شعر معاصر ژاپن به قلم دکتر هاشم رجب‌زاده ترجمه و تالیف شد که دارای مقدمه‌ای سودمند در شناخت شعر معاصر ژاپن است. هاشم رجب‌زاده در سال ۱۳۵۳ روانه ژاپن شد و تا امروز در آن کشور ساکن است. کتاب شعر معاصر ژاپن اولین اثر او در این زمینه است و در آن ۱۵۶ شعر از ۸۷ شاعر دوره معاصر ژاپنی ترجمه و نقل شده است.
ارزیابی اینکه توفیق مترجمان در برگردان شعرهای ژاپنی به فارسی در چه حد و پایه‌ای بوده استاز صلاحیت بنده و موضوع این نوشته خارج است. چیزی که باید بدان اشاره کنم تأثیر ترجمه اشعار ژاپنی بویژه هایکو و سایر شعرهای کوتاه ژاپنی بر شعر امروز ماست. تا قبل از ترجمه و نشر کتابهایی مثل هایکو ، شعر کوتاه به عنوان شاخه‌ای رسمی از شعر امروز ایران کمتر مطرح بود و جز محمد زهری شاعری را نمی‌شناسم یا ندیده‌ام که به استقلال کتابی در شعرهای کوتاه پرداخته باشد. اما بعد از انقلاب و با نشر و رواج شعرهای ژاپنی در محیطها و محافل ادبی، شعر کوتاه به عنوان یک شاخه مستقل از شعر امروز مطرح و شناخته شد و تا امروز چندین مجموعه شعر کوتاه پدید آمده است. شعرهای کوتاه منصور اوجی، بیژن جلالی، رضا مقصدی، اسماعیل رها، عمران صلاحی، علی بداغی، حسین صفاری دوست، حسین پیرتاج، علی محمد حق شناس، صادق رحمانی، قدسی قاضی نوری، منوچهر فیلی، مسعود احمدی و یدالله رؤیایی و نامهای دیگری که اکنون در ذهنم نیست بررسی این جریان ادبی را در شعر معاصر ضروری میکند. اگر چه در شعرهای اینان کمتر ردپایی از هایکوهای ژاپنی دیده می‌شود (از لحاظ فضا و تصویر) ولی تجربه‌هایی نیز در سرودن شعرهای کوتاه به سبک و شیوه هایکو در کارهای عباس کیارستمی و کاوه گوهرین دیده می‌شود. همچنین نباید از تأثیر میراث شعر کهن فارسی مثل رباعیات و دوبیتی‌ها و قطعات کوتاه انوری و سنایی و ابن یمین در شعر امروز غافل شد.
هایکو گونه‌ای از شعر است که در سه خط سروده می‌شود. خط اول و سوم پنج هجا (واحد) و خط دوم هفت هجا دارند که با هم هفده هجا را تشکیل می‌دهند. هر کدام از این واحدها باید معنای مستقلی داشته باشند. علاوه بر این هایکو باید به طبیعت اشاره کند و موضوع آن عناصر موجود در طبیعت باشد. هایکو نه وزن دارد، نه قافیه و فاقد آرایه‌های ادبی است.
تاریخ سرایش هایکو به ژاپن و قرن شانزدهم باز می گردد و از نظرپیشینه ی ساختاری از دل شعرهای به هم پیوسته ی پنج سطری یا زنجیری به نام "رنکو" یا "رنگا" برآمده و سرانجام با ماتسویو باشو (۱۶۹۴_۱۶۴۴) شکل قطعی و پایدار خود را به دست آورد و از قرن نوزدهم به بعد به هایکو مشهور شد. مشهورترین هایکو‌سرایان ژاپن عبارتند از: "ماتسوئو باشو"، "یوسا بوسون"، "کوبایاشی ایسا" و "ماسائوکا شیکی".
اشعار زیر چند نمونه از اشعار هایکویی است که توسط شعرای نام‌دار ژاپنی سروده شده:
برکه کهن، آه!
جهیدن غوکی ـ
آوای آب.
(ماتسوئو باشو - ترجمهٔ احمد شاملو و ع.پاشایی)
گلبرگ به خاک افتاده
بر جست و به شاخه گل نشست
ها، این پروانه بود!
(موریتاکه - ترجمهٔ احمد شاملو)
آه، نیلوفر صحرایی!
دلو به دام افتاده است
من در پی آب بودم.
(چی‌یو جو - ترجمهٔ احمد شاملو)
سنجاقکی،
نشسته بر چشم هایش
تپه های دور دست...
(کوبایاشی ایسا)
چند سالی است که عده‌ای از شعرای ایرانی اشعاری را منتشر کرده و سعی دارند احساس و اندیشه‌ی خود را نه در قالب غزل، رباعی، قصیده، شعر نو و... که در قالبی جدید با عنوان "هایکوی ایرانی" بیان کنند. به نظر می‌رسد دنیای شعر ایران نیز مانند دیگر کشورهای جهان تحت تاثیر این موج قرار گرفته است و هر روز شاهد انتشار اشعار مختلفی با عنوان "هایکوی ایرانی" هستیم. نمونه های زیر اشعاری هستند که به عنوان هایکوی ایرانی شناخته می شوند:
تمام حرف
بر سر حرفی است
که از گفتن آن عاجزیم
(یدالله رویایی)
تو
در تمامِ زبان‌ها
ترجمه‌ی لبخندی،
هر کجای جهان که تو را بخوانند
گُل از گُلِ‌شان می‌شکفد.
(رضا کاظمی)
بهار تویی
که هرشاخه ی ِشکسته ام
باتو هوس ِجوانه میکند
(نیلوفر ثانی)
چه کسی می داند
درد غنچه را
به هنگام شکفتن؟
(عباس کیا رستمی)
سلاخی
می‌گریست
به قناری کوچکی
دل باخته بود.
(احمد شاملو)
کتاب های "برف بر داوودی‌های سفید" نوشته‌ی سیروس نوذری و "بهار ادامه‌ی پیراهن توست" نوشته‌ی سهیل محمودی، دو نمونه از مجموعه‌هایی هستند که به عنوان "هایکوی ایرانی" منتشر شده اند.
البته در این میان هستند شعرا و صاحب‌نظرانی که عقیده دارند بین هایکو و شعر ایرانی هیچ نسبتی وجود ندارد و نمی‌توان در زبان فارسی از این قالب استفاده کرد.
به عنوان مثال "محمد عقیلی" در گفتگو با خبرگزاری فارس گفته است: "اساساً هایکو مبتنی بر قواعدی است که شعر کوتاه فارسی نمی‌تواند خودش را در آن چارچوب محصور کند، چون به هیچ‌وجه قاعده‌پذیر نیست و شاید لطف و زیبایی‌اش هم در همین آزادوارگی‌اش باشد. اصطلاح هایکوی ایرانی که به خصوص در سالهای اخیر رواج و کاربرد فراوانی پیدا کرده تعبیر اشتباهی است و شاید بهتر باشد به جای این اصطلاح از عنوان رباعی نو یا دوبیتی نو استفاده کرد."
همچنین "قدرت‌الله ذاکری" که دانش آموخته‌ی کارشناسی زبان و ادبیات ژاپنی است در مصاحبه با روزنامه‌ی قدس گفته است: "ابتدا باید ببینیم منظور از "هایکوهای فارسی" چیست. شکی نیست که به هیچ عنوان نمی شود قوانین هایکوی ژاپنی را در شعر کوتاه فارسی لحاظ کرد. پس تنها می توان در کوتاه بودن شعر از هایکو تقلید کرد. اگر فرض کنیم قرار است ما هایکوی فارسی داشته باشیم باید دستورالعملی داشته باشد، ویژگی ای داشته باشد. باید سالها بگذرد، مجموعه های شعر کوتاه پدید آید و آن وقت متخصصان فن شعر بررسی کنند که این اشعار کوتاه دارای چه ویژگی‌هایی است و بر مبنای آن هایکوی فارسی را تعریف کنند."
در هر صورت و علی‌رغم موافقت‌ها و مخالفت‌هایی که با ورود این قالب شعری به زبان فارسی صورت گرفته است، هر روز نمونه‌های مختلفی از آن منتشر شده و در اختیار مخاطبان قرار می‌گیرد. حالا باید منتظر بود و دید که دنیای شعر ایرانی در این مسیر چگونه ظاهر می‌شود. آیا ممکن است که در این قالب نیز، همچون غزل، قصیده، رباعی و... به قله‌های تعالی و کمال برسد.
نخستین اصلی که معمولا در بیشتر هایکوها دیده می شود، تصویر یا ایماژ است:
تصویر برکه، باغ، درخت، شب مهتابی.
تصویر هایی است برای تولید احساس با آماج معنایی وسیع و بیکران.
دومین عنصر هایکو حرکت است:
زیرا نمایش یک تصویر از یک موقعیت، زمانی جذاب می نماید که با حرکت همراه باشد وگرنه شاعرانگی اش را از دست می دهد و خسته کننده می شود.
و سرانجام عمده ترین خصلت هایکو معنای نهان است:
این معنا، گاه در سطرها گفته نمی شود بلکه شاعر، خواننده را بر جایگاهی می نشاند که می تواند از آنجا او را به دنیایی فراتر از آنچه صورت شعر می نمایاند رهنمون شود.
ناگفته های هایکو هر چه بیشتر باشد، هایکو از شاعرانگی بیشتری برخوردار می شود. این تکنیک از" آیین ذن" نشات می گیرد، آیینی که به یگانگی انسان با کل هستی و طبیعت اعتقاد دارد.
ساختار زبانی هایکو نیز بر پایه ی پرهیز از زبان آوری، طمطراق و فضل فروشی شاعرانه استوار است.
هایکو عرصهٔ سخنوری شاعرانه نیست، ساده و از نظر درونی
پیچیده است، مثل خود زندگی.
قالب هایکو کوتاه است و شاعر در آن تمایلی به خودنمایی و ایجاد آهنگ تصنعی ندارد و از آنجا که اغلب به آیین ذن توجه دارد، هدفش خلق جهانی فراسوی تصویرهاست.
چند نمونه ایرانی دیگر:
خوش بحالت
پیش خودت هستی
(علیرضا روشن)
برای چه کسی می خوانی
چکاوکِ باران خورده
دنیا خیلی خسته است.
(سید علی صالحی)
این بار اگر یاسی باشم
سر به شانه تو
می گذارم.
(سیروس نوذری)
تمام این مسافرخانه
از عطر دست‌های تو
پر خواهد شد
دهان اگر باز کند
این چمدان.
(حافظ موسوی)
عمر شیهه مستدام باد
در مزارع یونجه
(رضا بروسان)
- قواعد نوشتن هایکو:
۱. همیشه تعداد هجاهای هایکوی خود را بشمارید.
۲. هفده هجا را در یک سطر بنویسید
۳. هفده هجا را در سه سطر بنویسید.
۴. هفده هجا را در سه بند به ترتیب پنج، هفت و پنج هجایی بنویسید
۵. از فصل واژه ها کلماتی که به فصل خاصی از سال ارجاع می دهند استفاده کنید.
بهار واژه: شکوفهٔ گیلاس
تابستان‌واژه: کرم شب‌تاب
پاییز واژه: خرمالو
زمستان‌واژه: برف
نوروز واژه: پایان سال،
۶- در پایان بند اول یا دوم (اما نه هردو) سکوت قرار دهید.
۷- هرگز اجازه ندهید که سه بند هایکوی شما پشت سر هم تشکیل یک جمله کامل بدهند.
۸- ترتیبی دهید که رابطه یا تقابل بندهای اول و دوم تنها پس از خواندن بند سوم مشخص شود.
۹- همیشه از زمان حال استفاده کنید و در مورد اینجا و اکنون بنویسید.
۱۰- استفاده از اسامی خاص و ضمایر شخصی را تا حد ممکن محدود کنید.
۱۱- تا جای ممکن از وجه استمراری استفاده نکنید.
۱۲- بد نیست اگر دو بند از سه بند شما (اول و دوم) ساختار نحوی یکسان داشته باشند.
۱۳- در مورد ترتیب تصاویری که هر یک از بندها به دست می هند فکر کنید. مثلا ابتدا یک منظره از دور، بعد بخشی از آن منظره از نزدیک تر و در نهایت یک کلوزآپ.
۱۴- لب مطلب را برای بند آخر نگه دارید.
۱۵- سعی کنید بند اول تا جای ممکن جذاب و گیرا باشد.
۱۶- همیشه فقط در مورد چیزهای معمولی، با روشی معمولی و با زبانی معمولی بنویسید.
۱۷- به مطالعه ذن بپردازید و بگذارید هایکوی شما مصداق روش بی کلام تصویرسازی باشد.
۱۸- ادیان و فلسفه های مختلف را مطالعه کنید و بگذارید اثر آنها در پس زمینه هایکوی شما انعکاس یابد.
۱۹- تنها از تصاویر عینی استفاده کنید.
۲۰- سعی کنید به سطوح چندگانه از معنا دست یابید. سطوح بیرونی شامل تصاویر عادی و در سطوح عمیق تر فلسفه حیات و جهان بینی شما.
۲۱- از تصاویری استفاده کنید که برانگیزاننده انزوای خودخواسته و فقر داوطلبانه باشند.
۲۲- از تصاویری استفاده کنید که برانگیزاننده نوستالژی رمانتیک باشند.
۲۳- تضادها را بیابید و در هایکوی خود به تصویر بکشید.
۲۴- از جناس و بازی با کلمات استفاده کنید.
۲۵- در مورد چیزهای ناممکن به شکلی معمولی صحبت کنید.
۲۶- از تصاویر تداعی گر معانی متعالی استفاده کنید (از جنگ و جنایت و مسائل جنسی صحبت نکنید).
۲۷- تنها از تصاویر مربوط به طبیعت استفاده کنید.
۲۸- عواطف انسانی را با اشاره به جنبه های مختلف طبیعت تداعی کنید.
۲۹- از هرگونه اشاره مستقیم به خود در هایکو اجتناب کنید.
۳۰- استفاده از علائم سجاوندی (نقطه، ویرگول، خط تیره و...) در هایکو مانعی ندارد.
گاهی برای ایجاد ایهام از آوردن علائم سجاوندی خودداری کنید.
۳۱- قواعد نگارشی زبان خود را به طور کامل رعایت کنید.
۳۲-از آوردن قافیه پرهیز کنید.
۳۳-از آوردن اوزان غیرهجایی (مانند وزن های عروضی فارسی) خودداری کنید.
۳۴- از واج آرایی (تکرار آواهای مشابه در یک بند) استفاده کنید. (مثل تکرار «چ» در مصرع «سرو چمان من چرا میل چمن نمی کند...»)
۳۵-از آواهای کلمات برای انعکاس دادن احساسات خود استفاده کنید.
۳۶- همیشه هایکوی خود را به یک اسم ختم کنید.
۳۷-از هر الهام و شهود آنی به عنوان نقطه آغازی برای خلق یک هایکو استفاده کنید.
۳۸- از آوردن فعل های زیاد خودداری کنید.
۳۹- هر جا که توانستید حروف اضافه را حذف کنید. (مانند از، در، به، با، بین، میان، روی و...)
۴۰- قیدها را حذف کنید.
۴۱- برای هر اسم بیش از یک معرف (توصیف کننده هایی مانند صفات و...) نیاورید.
۴۲- با هایکوی خود مثل شعر برخورد کنید. هایکو جمله زیبای روی کارت پستال نیست.
۴۳- هر هایکویی را که به ذهنتان رسید بنویسید. حتی بدترینشان را. زیرا می توانند الهام بخش آثار بهتر بعدی باشند.
جمع آوری: #لیلا_طیبی(رها)
